پنجشنبه های مستند در مهر؛
فقدان بایگانی سیستماتیک در ایران داستان آخرین سفر ناصرالدین شاه چه بود؟
وبلاگ آفتاب: محمد طالبی کارگردان مستند سفرنامه عراق عجم با اشاره به یکی از مهم ترین سفرهای ناصرالدین شاه از ضعف بایگانی و منابع در ایران انتقاد نمود.
محمد طالبی کارگردان مستند «سفرنامه عراق عجم» در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: مستند «سفرنامه عراق عجم» یک اثر تاریخی است که به روایت یکی از عجیب ترین و آخرین سفر مهم ناصرالدین شاه قاجار در طول پنجاه سال سلطنتش می پردازد. برای ساخت این مستند از منابع مختلفی استفاده شده است. منابع اصلی که مسیر پژوهش ما را مشخص کردند، ابتدا سفرنامه ای بود که شخص ناصرالدین شاه قاجار درباره ی این سفر نوشته است. این سفرنامه با دقت و جزییات فراوان به ثبت رسیده است. همین طور همراه شاه در این سفر، هیئتی از تهران به مناطق مرکزی ایران عزیمت کردند که در بین آنها ژان باتیست فوریه، پزشک فرانسوی مخصوص ناصرالدین شاه، حضور داشت. فوریه کتابی با عنوان «سه سال در دربار ایران» تألیف کرده که قسمتی از آن به توصیف دقیق و مفصل این سفر اختصاص دارد. وی اضافه کرد: علاوه بر این، عکاسان مختلفی نیز وقایع این سفر را ثبت کرده اند. در نهایت، با بررسی تطبیقی منابع تاریخی، اسناد و نوشته های مربوطه، مسیر مشخصی برای روایت این مستند تعیین شد که حاصل آن، اثر حاضر با عنوان «سفرنامه عراق عجم» است. این مستندساز درباره ی چالش های دستیابی به منابع پژوهش توضیح داد: در اصل پژوهش، بخشی بسیار مهم و حیاتی در تولید مستند است. هرچه این مرحله از پروسه ساخت فیلم مستند قوی تر، مستندتر و مبتنی بر اصول علمی باشد، مسیر پیش روی مستندساز روشن تر خواهد شد. در مستند «سفرنامه عراق عجم» نیز این مسئله صادق بود. مهم ترین اقدام در این حوزه، مطالعه سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار از سفر به بلاد مرکزی ایران بود. علاوه بر این، یافتن منابع مکتوب و تصویری مربوط به همان دوره، همچون تصاویر ثبت شده توسط عکاسان همراه کاروان، چالشی بزرگ محسوب می شد. دسترسی به چنین آثاری در ایران، خصوصاً در عرصه اسناد تاریخی و تصاویر آرشیوی، به صورت منظم و دانشگاهی، همیشه با دشواری هایی هم راه است.
چالش دستیابی به منابع و سیستم یکپارچه آرشیو
وی اشاره کرد: نکته قابل تأمل این است که قبل از انتشار عمومی قسمتی از تصاویر آرشیوی کاخ گلستان که انحصاراً در اختیار این مجموعه بود، پژوهش این مستند انجام شده بود. حتی در زمان مراجعه به این آرشیو، عکس ها بصورت نامنظم نگهداری می شدند و اطلاعات خیلی از آنها ناقص یا ناکافی بود. این مسئله نشان دهنده فقدان سیستم یکپارچه برای دسته بندی و مستندسازی منابع تاریخی در بعضی مراکز آرشیوی کشور است. بااین حال، با گذشت زمان و پیگیری های مداوم، امکان شناسایی شخصیت ها، وقایع کلیدی و راویان مستند «سفرنامه عراق عجم» برقرار شد. این موفقیت حاصل صبوری و تلاش گسترده در پروسه پژوهش بود. طالبی درباره ی دستیابی به منابع خارج از کشور اشاره کرد: بخش عمده ای از عکس ها، اسناد و منابع مکتوب مربوط به آن برهه تاریخی خصوصاً کتاب باارزش ژان باتیست فوریه با تصویرگری های خود او، در کتابخانه های دیجیتال و آرشیوهای خارج از کشور بصورت منظم و با اطلاعات دقیق طبقه بندی شده اند. این منابع شامل عکسهایی است که اروپایی های حاضر در آن دوران از فضای سفر و شرایط دوره ناصری ثبت کرده اند. دسترسی به این مجموعه ها اهمیت بالای ی در پیشبرد پژوهش این مستند داشت. وی متذکر شد: متاسفانه در ایران با چالش های جدی دراین خصوص مواجه هستیم. نهادهای تخصصی که باید در عرصه اسناد تاریخی فعال باشند و محققان را راهنمایی کنند، اغلب از ضعف های عمده ای رنج می برند. در خیلی از موارد، حتی کارشناسان این مراکز آگاهی و تخصص لازم در عرصه اسناد تاریخی را ندارند تا بتوانند کمک مؤثری عرضه کنند. این مشکل هم در کتابخانه ها و هم در بخش بایگانی عکس ها و اسناد به وضوح دیده می شود. مشکل اساسی تر، فقدان سیستم دانشگاهی و دیجیتال شده برای دسترسی به این منابع است. نبود بایگانی دیجیتال منسجم، کار مستندسازان و محققان را به شدت دشوار می کند و یافتن، استناد و تحلیل داده های تاریخی را به فرآیندی زمان بر و طاقت فرسا تبدیل میکند.
از «نقش زیگلر» تا سفر ناصرالدین شاه
این کارگردان درباره ی ایجاد ایده اولیه مستند اظهار داشت: ایده تولید مستند «سفرنامه عراق عجم» از دل پژوهش هایم برای مستند دیگری با عنوان «نقش زیگلر» متولد شد. در آن پروژه، به بررسی تاریخی منطقه اراک در حدود ۱۵۰ سال پیش پرداخته بودم؛ دورانی که این منطقه بواسطه فرش های دستباف منحصربه فردش شناخته می شد و شرکت های بین المللی مانند زیگلر، این آثار هنری را به جهانیان معرفی کردند. در جریان پژوهش های آن مستند، با مطالعه منابع تاریخی آن دوره، به کتاب «سفرنامه ناصرالدین شاه به عراق عجم» برخورد کردم. این مطالعه، جرقه ای بود برای ایجاد ایده تولید اثر مستقلی درباره ی همین سفرنامه، با محوریت ابعاد جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همراه آن. بعد از تکمیل مستند «نقش زیگلر»، تصمیم گرفتم این ایده را بصورت مستقل پیگیری کنم و در نهایت، تولید مستند «سفرنامه عراق عجم» را شروع کردم.
علاقه به مستندسازی تاریخی و دوره قاجار
طالبی درباره ی علایق و انگیزه های شخصی در ساخت مستندهای تاریخی توضیح داد: موضوعات تاریخی همیشه از علایق شخصی من بوده اند و تمایل به ساخت مستند «سفرنامه عراق عجم» نیز، همان گونه که پیش تر اشاره شد، از دل تحقیقات و آثار قبلی ام شکل گرفت. در حین مطالعه برای این پروژه، نه فقط اطلاعات ارزشمندی درباره ی این سفرنامه به دست آمد، بلکه موضوعات و سوژه های تاریخی دیگری نیز شناسایی شدند که همیشه درحال مطالعه و بررسی درباره ی آنها هستم و قصد دارم در آینده به آنها نیز در قالب مستند بپردازم. وی اضافه کرد: از طرفی، زادگاهم که در مرکز ایران و در استان مرکزی قرار دارد، به علت موقعیت جغرافیایی و تاریخی اش، همیشه شاهد وقایع مهم و خاصی بوده است. این ویژگی، سوژه ها و ایده های متنوعی را در اختیارم قرار می دهد که می توانند به تولید آثار مستند گوناگونی خصوصاً در عرصه تاریخ قاجار منجر شوند. دوره قاجار و خصوصاً سالیان بعد از ورود دوربین عکاسی به ایران که منجر به ثبت اولین تصاویر تاریخی شد تا قبل از رواج دوربین های فیلمبرداری، همچون دوره های جذاب برای مستندسازی است. این بازه زمانی، هم از نظر بصری و هم از جنبه روایتگری، فرصت های بی نظیری در اختیار مستندسازان قرار می دهد. با این وجود، همانطور که قبل تر نیز توضیح دادم، پژوهش و ساخت مستند در این زمینه با دشواری های خاص خود هم راه است که نیازمند صبر و تلاش است.
بازخورد مثبت مخاطبان با سلایق مختلف
طالبی درباره ی بازخورد مخاطبان بعد از پخش این مستند از تلویزیون اظهار داشت: قبل از پخش این مستند از تلویزیون، اثر در جشنواره «سینماحقیقت» به نمایش درآمد که با استقبال خوبی همراه شد. در آنجا، مستند «سفرنامه عراق عجم» در بخش های بهترین تدوین و بهترین پژوهش نامزد دریافت جایزه شد و در نهایت موفق به کسب جایزه بهترین تدوین شد. هرچند مخاطبان جشنواره های تخصصی بطور معمول محدود و خاص هستند، اما همین بازخوردهای مثبت در آن فضا نیز برای ما باارزش بود. بعد از پخش مستند از شبکه مستند، با واکنش های گسترده تر و متنوع تری از طرف مخاطبان مواجه شدیم. طبیعتا پخش تلویزیونی، دامنه مخاطبان را بطور شایان توجهی بالا می برد و این دفعه، نه فقط علاقمندان به سینمای مستند، بلکه طیف وسیع تری از مردم با سلایق، نگرش های سیاسی و اجتماعی مختلف، اثر را مشاهده نمودند. نکته جالب برای من، دریافت بازخوردهای مثبت از طرف گروههای متفاوت مخاطبان بود. این که افراد با پیشینه های فکری و مطالعاتی گوناگون، به شیوه های مختلف با مستند ارتباط برقرار کردند و آنرا پسندیدند، برایم باارزش بود. طالبی در آخر با اشاره به خاصیت های متفاوت زمینه های نمایش مستند اظهار داشت: هر یک از زمینه های نمایش فیلم های مستند شامل جشنواره ها، پلت فرم های دیجیتال یا پخش تلویزیونی دارای مزایا و خاصیت های منحصربه فردی هستند که می توانند به صورت های مختلف به اثر و مخاطبان آن خدمت کنند. جشنواره های تخصصی سینمای مستند، مانند «سینماحقیقت»، فضایی ایده آل برای تعامل مستقیم فیلمسازان با جامعه حرفه ای و مخاطبان علاقمند این حوزه فراهم می کنند. در این محیط، امکان گفتگوی رو در رو، دریافت بازخوردهای تخصصی و ایجاد ارتباط با سایر فیلمسازان و منتقدان بسادگی برقرار است. از طرفی، پخش تلویزیونی خصوصاً شبکه های تخصصی مانند شبکه مستند و پخش در پلت فرم های شبکه نمایش خانگی امکان دسترسی به بسیاری از مخاطبان عام را فراهم می آورد.
منبع: aftablog.ir
این مطلب آفتاب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات کابران آفتاب در مورد این مطلب